Sáng kiến kinh nghiệm Giáo dục học sinh qua những phát hiện các vấn đề xã hội đặt ra trong một số tác phẩm văn xuôi đối với học sinh lớp 11 và 12

 ỦY BAN NHÂN DÂN HUYỆN BÌNH XUYÊN
 TRUNG TÂM GDNN – GDTX BÌNH XUYÊN
 HỒ SƠ XÉT CÔNG NHẬN SÁNG KIẾN
- Tên sáng kiến: Giáo dục học sinh qua những phát hiện các vấn đề 
xã hội đặt ra trong một số tác phẩm văn xuôi đối với học sinh lớp 
11 và 12
- Tác giả sáng kiến: Nguyễn Khả Tuyến
- Đơn vị: Trung tâm GDNN - GDTX Bình Xuyên
- Chức vụ: Giáo viên
- Trình độ chuyên môn: Cử nhân sƣ phạm Ngữ văn
 Bình Xuyên, tháng 02 năm 2020 nó đang diễn ra chủ yếu trong đời sống của bộ phận giới trẻ Đây cũng là vấn 
đề mà xã hội cũng như ngành giáo dục và những người giảng dạy trên bục giảng 
như chúng tôi quan tâm, trăn trở.
 Giáo dục là quá trình với nhiều nhân tố cùng phối hợp, mà sản phẩm 
hướng đến cuối cùng là hình thành và hoàn thiện nhân cách người học.
 Có thể thấy rằng, trong hệ thống các môn học thì các môn học thuộc lĩnh 
vực khoa học xã hội có vai trò quan trọng đến việc giáo dục và bồi dưỡng nhân 
cách học sinh bởi tính đặc thù của nó.
 Tuy nhiên, với việc học theo định hướng khối, phân ban, hiện tượng học 
lệch (quan tâm, ưu tiên đến các môn phục vụ mục đích thi đại học...) đã diễn ra 
ở phần lớn học sinh. Vì thế dẫn đến việc nhiều học sinh xem thường, học lệch, 
học qua loa đối phó đối với các môn khoa học xã hội, trong đó có môn Ngữ văn.
 Có thể nói rằng, môn học Ngữ văn là bộ môn học có những giá trị lớn về 
nhận thức, giáo dục, thẩm mĩ, góp phần quan trọng trong việc hình thành và phát 
triển nhân cách của người học một cách trực tiếp, tự nhiên và hiệu quả nhất. Bởi 
lẽ, văn học là một bộ môn nghệ thuật. Tác phẩm văn học có nhiều giá trị. Trước 
hết tác phẩm văn học là một tấm gương phản chiếu cuộc sống. Tác phẩm văn 
học là kết quả của quá trình nhà văn khám phá, lí giải cuộc sống rồi chuyển hóa 
những hiểu biết đó vào nội dung tác phẩm. Ở đó qua lăng kính nghệ thuật nhà 
văn trực tiếp hay gián tiếp chuyển tải những vấn đề xã hội vào trong tác phẩm 
văn chương. Cho nên văn học là cuộc sống, gần gũi và gắn bó với mỗi người. Vì 
vậy, đọc văn là hoạt động nhằm thỏa mãn nhu cầu nhận thức của con người 
giúp người đọc hiểu biết rõ hơn, sâu hơn về cuộc sống xung quanh và thậm chí 
chính bản thân mình, từ đó tác động vào cuộc sống hiệu quả hơn. Thông qua 
cuộc sống và hình ảnh của nhiều người khác nhau được phản ánh trong các tác 
phẩm cụ thể, văn học còn giúp cho mỗi người đọc hiểu được bản chất của con 
người nói chung (Đâu là giá trị mà con người muốn hướng đến? Đâu là tư 
tưởng, tình cảm, khát vọng và sức mạnh của con người ? v.v ) Đồng thời 
chính từ cuộc đời người khác (nhân vật), mỗi người đọc có thể tự liện hệ, tự so 
sánh, đối chiếu để thấu cảm với cuộc sống, số phận khác nhau của con người, từ 
đó thấu hiểu bản thân mình hơn với tư cách là một con người - cá nhân.
 Con người trong quá trình nhận thức không chỉ để nhận thức mà nhận 
thức là để hành động. Con người không chỉ có nhu cầu hiểu biết mà còn có nhu 
cầu hướng thiện, khao khát một cuộc sống tốt đẹp hướng đến Chân - Thiện - Mĩ. 
Chính vì vậy, văn học có khả năng đem đến cho người đọc những bài học quý 
giá về lẽ sống để họ tự rèn luyện bản thân mình ngày một tốt đẹp hơn.
 2 nhóm, bình giảng, Điều này sẽ giúp không khí học tập sinh động, học sinh 
được tự do, mạnh dạn bày tỏ ý kiến quan điểm của mình về một vấn đề, cũng là 
phương thức đối thoại giữa học sinh với nhà văn, giữa học sinh với giáo viên, 
và giữa học sinh với học sinh, rèn luyện kĩ năng diễn đạt, tranh luận Do vậy, 
việc tiếp nhận tác phẩm văn học không còn mang tính thụ động, áp đặt. Đồng 
thời qua đó, giáo viên có thể đánh giá được thái độ học tập của học sinh, nắm 
bắt mức độ tiếp nhận tác phẩm văn học, mức độ hiểu biết của các em về các vấn 
đề xã hội, nhằm có sự khích lệ hoặc có định hướng tích cực, kịp thời.
 Thứ ba, việc tiếp nhận tác phẩm văn học một cách chủ động, tích cực còn 
sẽ giúp học sinh thấy tác phẩm văn học không phải là những gì xa lạ, tách rời 
cuộc sống mà rất gần gũi, gắn bó với cuộc sống. Văn học là cuộc sống. Văn học 
xuất phát từ cuộc sống và trở lại để phục vụ cuộc sống. Từ đó, các em có thể 
tiếp nhận các tác phẩm văn chương một cách tích cực, các em sẽ có sự thấu hiểu 
để rồi đồng cảm, sẻ chia, học hỏi được những giá trị tinh thần quý báu mà nhà 
văn gửi gắm. Thông qua đó, các em tự điều chỉnh, hoàn thiện bản thân theo 
hướng tích cực, hướng đến chân, thiện , mĩ một cách tự nhiên.
 Thứ tư, việc tích cực, chủ động phát hiện, tìm hiểu về các vấn đề xã hội 
trong tác phẩm văn học còn giúp học sinh phát triển tư duy, rèn luyện kĩ năng 
làm văn nghị luận xã hội.
 2.2. Điều kiện thực hiện
 2.2.1. Đối với giáo viên
 - Hướng dẫn học sinh cách thức làm việc.
 - Xác định những vấn đề xã hội trọng tâm được phản ánh trong từng tác 
phẩm, hệ thống câu hỏi, dự kiến nội dung trả lời của học sinh để có thể chủ động 
xử lí tình huống. Các vấn đề được nhận thức và giáo dục học sinh thông qua tác 
phẩm.
 - Dự kiến thời gian thực hiện.
 - Cách thức cho điểm, khen ngợi, khích lệ, động viên học sinh tham gia 
phát biểu, thảo luận.
 2.2.2. Đối với học sinh
 - Nắm vững cách thức thực hiện.
 - Tiếp nhận tác phẩm văn học (đọc tác phẩm, soạn bài, tìm hiểu trên các 
kênh thông tin những nội dung có liên quan đến tác phẩm).
 - Phát hiện những vấn đề xã hội trọng tâm được phản ánh trong tác phẩm 
văn học.
 4 - Văn bản Những đứa con trong gia đình: Mối quan hệ giữa gia đình và 
xã hội.
 - Văn bản Chiếc trhuyền ngoài xa: Bạo lực gia đình và trách nhiệm của 
cha mẹ với con cái.
 - Văn bản Số phận con người: Nghị lực sống và lòng nhân ái.
 - Văn bản Ông già và biển cả: Yếu tố làm nên sự thành công.
 - Văn bản Hồn Trương Ba, da hàng thịt: Sự đấu tranh để trở về là chính 
mình, là mình. Cuộc đấu tranh với chính mình.
 4. Cách thức tiến hành
 Bước một: Giáo viên cho học sinh nêu vấn đề xã hội mà các em đã phát 
hiện trong quá trình chuẩn bị bài ở nhà và tìm hiểu tác phẩm trên lớp. Nếu học 
sinh chưa nêu được những vấn đề xã hội trọng tâm theo yêu cầu, giáo viên có 
thể đặt ra hệ thống câu hỏi định hướng, gợi mở vấn đề.
 Bước hai: Sau khi học sinh đã nêu ra được những vấn đề xã hội trọng tâm 
được phản ánh trong tác phẩm văn học, giáo viên tổ chức cho học sinh thảo luận 
và trình bày ý kiến của bản thân về vấn đề đó trước lớp.
 Bước ba: Giáo viên nhận xét, đánh giá, cho điểm phần trình bày của học
sinh.
 5. Ứng dụng trong một số bài học cụ thể
 Để có thể tổ chức hiệu quả những giờ dạy học tác phẩm văn chương thông
qua việc giúp học sinh chủ động, tích cực phát hiện những vấn đề xã hội trong 
tác phẩm văn học, từ đó giáo dục nhận thức của học sinh đối với các vấn đề 
được đặt ra và có liên quan giáo viên cũng cần lưu ý một số vấn đề sau:
 Mỗi tác phẩm văn chương nghệ thuật chứa đựng những hình tượng nghệ 
thuật đa nghĩa, phản ánh nhiều vấn đề xã hội khác nhau. Vì vậy, trước hành 
động tích cực tiếp nhận của người đọc, nó hiện lên như một cấu trúc vừa ổn định 
vừa biến đổi của những hình ảnh mang ý nghĩa thẩm mĩ. Nội dung ý nghĩa của 
tác phẩm là một hệ thống mở đối với những cách lí giải khác nhau. Cho nên mỗi 
sự phát hiện, cắt nghĩa, lí giải đúng đắn, hợp lí về ý nghĩa tác phẩm đều có khả 
năng mang lại cho học sinh những tác động ảnh hưởng nhất định, tạo nên hệ quả 
đa chiều. Vì vậy, trong giờ đọc văn, giáo viên cần tránh giới hạn, gò ép vào một 
kết quả diễn giảng duy nhất, vào quan điểm, ý đồ của nhà văn mà cần gợi ra cho 
học sinh nhiều chiều hướng lí giải khác nhau về ý nghĩa tác phẩm. Đặc biệt cần 
tránh tình trạng chỉ chú trọng khai thác khía cạnh xã hội mà không có sự đầu tư 
thỏa đáng cho việc tiếp nhận những giá trị khác của tác phẩm văn học.
 Ngoài ra, việc tiếp nhận văn học của học sinh bao giờ cũng vừa mang tính
 6 Giáo viên tổ chức học sinh thảo luận nhanh và phát biểu ý kiến về vấn đề đó 
trước lớp.
 Bước ba: Giáo viên nhận xét, đánh giá ý kiến phát biểu của học sinh và 
có thể nhấn mạnh một số ý: Trong gia đình phụ hệ, người đàn ông, người chồng, 
người cha đóng vai trò trụ cột gia đình, họ là người chủ yếu gánh vác việc mưu 
sinh và giải quyết những việc lớn trong gia đình và ngoài xã hội. Họ là người 
được nể trọng. Thế nhưng vẫn có những người đàn ông có lối sống gia trưởng, 
độc đoán, thẳng việc, lười biếng, ỷ nại gây khổ cho vợ con, thậm chí trở thành 
gánh nặng cho gia đình. Ở đây, ông Tú vì lo việc học, vì định kiến xã hội mà 
không thể giúp đỡ vợ gánh vách gia đình. Chỉ biết thương vợ suông.
 Bài học nhận thức: Vậy nên người đàn ông hiện đại, không chỉ là trụ cột 
gia đình, gánh vác trách nhiệm với gia đình và xã hội mà còn phải là người 
chồng, người cha biết quan tâm, chia sẻ việc gia đình, chung tay nuôi dạy con 
cái, chăm sóc cha mẹ già Người đàn ông biết quan tâm và chia sẻ bằng cả tình 
cảm và hành động sẽ là người đàn ông có được sự thành đạt và hạnh phúc!
 5.2. Bài Vợ chồng A Phủ
 Sau khi hướng dẫn học sinh khám phá ra những vấn đề xã hội trong tác 
phẩm văn học như: Tinh thần tự đấu tranh giải thoát bản thân, tinh thần đấu 
tranh cách mạng giải phóng dân tộc, giáo viên tổ chức học sinh thảo luận về 
các vấn đề trên. Sau cùng nhận xét, đánh giá phần phát biểu của học sinh và có 
thể nhấn mạnh những ý cơ bản:
 - Khi kẻ bị ức hiếp, áp bức, bóc lột, đè nén, phản ứng của con người 
thường là bất bình, phẫn uất, và phản kháng. Tuy nhiên, sự phản ứng thường là 
tiêu cực. Chẳng hạn như nhân vật Mị vậy, khi mới bị bắt cóc và bị ép phải làm 
dâu gạt nợ, phải sống cuộc sống đầy cơ cực, tủi nhục, ban đầu, đêm nào Mị cũng 
khóc, rồi Mị định tự tử. Khi ý định tự tử không thành, Mị cam chịu an phận. Sự 
cam chịu an phận ấy không phải do sự thiếu hiểu biết về quyền sống, quyền tự 
do và hạnh phúc của bản thân mà chính là do sự khiếp nhược của Mị cũng như 
của nhiều người đàn bà khác trong nhà thống lí Pátra. Sự khiếp nhược khiến cho 
họ tê liệt tinh thần phản kháng đấu tranh và kết cục là nhiều người đàn bà đã 
chết thảm trong tay chúng, còn lại thì phải sống cuộc đời tủi nhục, đắng cay. 
Nhưng cuối cùng, Mị đã tự do.
 Bài học nhận thức: Con người cần đấu tranh và không ngừng đấu tranh để 
trống lại các ác, những thế lực trà đạp, giam hãm cuộc sống của mình để được tự 
do. Giống như Mỵ, sự tự do ấy có được là bởi chính Mị biết dũng cảm vượt lên 
trên cái chết, đấu tranh vượt qua hoàn cảnh để giành lại. Như vậy, sống là phải
 8 - Lý giải nguyên nhân
 Tham gia thảo luận trên lớp sẽ giúp học sinh nhận thức được:
 - Bạo hành gia đình là hiện tượng tiêu cực để lại nhiều hậu quả nặng nề, 
làm tổn thương đến người bị bạo hành, gây nguy cơ đổ vỡ hạnh phúc gia đình, 
ảnh hưởng xấu đến qúa trình hình thành và phát triển nhân cách của con trẻ.
 - Trách nhiệm của cha mẹ đối với con cái. Cha mẹ sinh ra con cái phải có 
trách nhiệm đối với chúng - cho chúng một không khí gia đình hòa thuận hạnh 
phúc, nuôi dạy chúng nên người, không vì hạnh phúc, sự ích kỉ cá nhân mà làm 
gia đình tan vỡ, làm tổn hại tâm hồn và tương lai của con trẻ.
 Giáo viên cũng có thể đặt ra các tình huống cho học sinh thảo luận, tìm 
hướng giải quyết, chẳng hạn như:
 - Nếu em là nhân vật Phùng, khi chứng kiến cảnh người chồng hàng chài 
đánh vợ tàn bạo, em sẽ làm gì ?
 - Nếu em là nhân vật thằng bé Phác, em sẽ xử sự như thế nào khi thấy cha 
mình bất hòa, bạo hành mẹ ?
 Qua việc thảo luận, học sinh sẽ nhận thức được những nhiều bài học về 
nhân cách sống như phải biết cách xử sự phù hợp khi các thành viên trong gia 
đình bất hòa dẫn đến xô xát, bạo hành đồng thời phải biết đấu tranh chống lại cái 
ác, bảo vệ kẻ yếu, phải biết quan tâm, giúp đỡ người khác, biết giải gỡ vấn đề 
một cách hiệu quả, nhất là biết nhìn nhận đánh giá con người một cách toàn 
diện, nhân hậu, bao dung v.v.
 5.6. Bài Hồn Trương Ba, da hàng thịt
 Tiến hành theo cách thức trên, Giáo viên cũng có thể đặt ra những tình 
huống cho học sinh giải quyết, phát hiện vấn đề và bày tỏ suy nghĩ của bản thân 
về vấn đề đó:
 - Tâm trạng của hồn Trương Ba như thế nào khi nhận ra bi kịch mình bị 
thân xác hàng thịt điều khiển, biến thành kẻ tha hóa, sa đọa?
 - Hãy tưởng tượng cuộc sống của Hồn Trương Ba khi ông nhập hồn vào 
thân xác cu Tị.
 - Nếu em là Trương Ba, trong màn đối thoại với Đế Thích, em sẽ giải 
quyết vấn đề của bản thân như thế nào? Tại sao?
 Qua đối thoại, giáo viên sẽ giúp học sinh nhận thức được bài học quý giá 
về tinh thần tự đấu tranh với bản thân.
 Trong văn bản, nhân vật hồn Trương Ba đã rơi vào bị kịch tha hóa, bi kịch 
tinh thần. Sau một quá trình nhận thức ông đã quyết liệt đấu tranh với bản thân,
 10