Sáng kiến kinh nghiệm Phát triển năng lực và phẩm chất thông qua một số biện pháp hỗ trợ học sinh trung bình và yếu trong dạy học Chuyên đề Hình học không gian lớp 11

 PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ 
 1. Lý do chọn đề tài 
 Thực hiện yêu cầu đổi mới căn bản toàn diện giáo dục, Ban chấp hành trung 
ương đã ban hành Nghị quyết 29, Quốc hội có Nghị quyết 88 xây dựng chương 
trình giáo dục phổ thông mới về đổi mới căn bản toàn diện giáo dục. Tinh thần 
Nghị quyết 29 cũng như Nghị quyết 88 là chú trọng hơn vào việc dạy người chứ 
không chỉ chú tâm vào dạy chữ, chuyển từ “học được gì” sang “làm được gì sau 
khi học”. 
 Đổi mới giáo dục trở thành nhu cầu cấp thiết và xu thế mang tính toàn 
cầu nhằm trang bị cho thế hệ tương lai nền tảng văn hóa vững chắc và năng 
lực thích ứng cao trước mọi biến động của thiên nhiên và xã hội. Chương 
trình GDPT 2018 giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, 
thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và 
sáng tạo, hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư 
cách và trách nhiệm công dân; chuẩn bị cho học sinh tiếp tục học lên hoặc đi vào 
cuộc sống lao động, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. 
 Đổi mới phương pháp dạy học là một giải pháp được xem là then chốt, có tính 
đột phá, quyết định tới sự thành công của việc đổi mới giáo dục. Từ năm học 2019 
- 2020 Bộ GD - ĐT đã đưa ra nhiều giải pháp trong đó nổi bật nhất là chương trình 
bồi dưỡng và tập huấn giáo viên (ETEP) với 5 Module đã được thực hiện trong đó 
có 3 Module gắn liền với đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát triển 
phẩm chất năng lực học sinh. Cụ thể Module 2: Sử dụng phương pháp dạy học và 
giáo dục phát triển phẩm chất, năng lực học sinh; Mô đun 3: Kiểm tra, đánh 
giá học sinh theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực; Mô đun 4: Xây dựng kế 
hoạch dạy học và giáo dục theo hướng phát triển phẩm chất, năng lực học sinh. 
 Thực tế hiện nay việc dạy học phát triển phẩm chất và năng lực học sinh tại 
các trường THPT còn gặp nhiều khó khăn do các nguyên nhân khách quan, chủ 
quan khác nhau. Chính vì vậy, việc thử nghiệm để tìm các giải pháp phù hợp trong 
việc dạy học nhằm đáp ứng yêu cầu của chương trình giáo dục là việc làm cấp thiết 
của các thầy cô giáo tại các trường. Trong xu hướng đổi mới giáo dục hướng vào 
phát triển năng lực và phẩm chất người học, dạy học môn Toán cũng cần phải làm 
được điều đó. 
 Hình học không gian lớp 11 cung cấp cho học sinh những kiến thức và kĩ 
năng cơ bản về hình học không gian, cụ thể: điểm, đường thẳng, mặt phẳng, quan 
hệ song song, quan hệ vuông góc trong không gian. Được đánh giá là môn có tính 
trừu tượng cao trong trường phổ thông nhưng Hình học không gian được coi là bộ 
môn có tiềm năng phát triển năng lực và phẩm chất người học. Hiện tượng có một 
bộ phận học sinh trung bình và yếu trong bộ môn Hình học không gian nói chung, 
của lớp 11 nói riêng, ở bất cứ địa phương nào, năm học nào cũng có, đặc biệt là đối 
 1 thông qua việc thiết kế và triển khai dạy học một số hoạt động trong 4 bài học của 
Chương II: Đường thẳng và mặt phẳng trong không gian. Quan hệ song song. 
 5. Điểm mới của đề tài 
 - Sáng kiến kinh nghiệm sẽ góp phần làm rõ dạy học phát triển năng lực và 
phẩm chất người học trong môn Toán. 
 - Sáng kiến kinh nghiệm sẽ chỉ ra các khó khăn khi dạy học bộ môn Hình học 
không gian, đồng thời đề xuất một số biện pháp hỗ trợ đối tượng học sinh trung 
bình và yếu có niềm tin, hứng thú. Từ đó hướng tới phát triển năng lực và phẩm 
chất của đối tượng học sinh này. 
 - Sáng kiến góp phần giáo dục ý thức, phát triển một số năng lực và phẩm 
chất cho học sinh phù hợp trong giai đoạn giáo dục đang thực hiện chính sách đổi 
mới căn bản và toàn diện. 
 6. Phương pháp nghiên cứu 
 - Phương pháp nghiên cứu lý thuyết. 
 - Phương pháp điều tra nhu cầu và hứng thú của học sinh khi học sinh học 
Hình học. 
 - Phương pháp tham vấn chuyên gia. 
 - Phương pháp thực nghiệm. 
 - Phương pháp xử lý số liệu bằng thống kê toán học. 
 3 dạy học và những ứng dụng của công nghệ thông tin; chú trọng cả hoạt động đánh 
giá của giáo viên và tự đánh giá của học sinh. 
 - Dạy học tích hợp và phân hóa. 
 - Đa dạng hóa các phương pháp, hình thức và phương tiện dạy học. 
 Ngoài việc nắm vững những định hướng đổi mới PPDH, để có được những 
giờ dạy học tốt, giáo viên cần phải nắm vững các kĩ thuật dạy học. Chuẩn bị và 
thiết kế một giờ học cũng là một hoạt động cần có những kĩ thuật riêng. Có rất 
nhiều phương pháp và kĩ thuật dạy học đáp ứng quan điểm phát triển năng lực cho 
người học. Tuy nhiên dù sử dụng bất kỳ phương pháp nào cũng phải đảm bảo được 
nguyên tắc là học sinh tự mình hoàn thành nhiệm vụ học tập dưới sự tổ chức, 
hướng dẫn của giáo viên. 
 1.1.2. Một số vấn đề cơ bản về chương trình giáo dục môn Toán trong 
chương trình giáo dục tổng thể năm 2018. 
 Chương trình môn Toán có những kiến thức và kĩ năng toán học cơ bản, thiết 
yếu về: 
 - Đại số và một số yếu tố giải tích: Tính toán và sử dụng công cụ tính toán; sử 
dụng ngôn ngữ và kí hiệu đại số; biến đổi biểu thức đại số và siêu việt (lượng giác, 
mũ, lôgarit), phương trình, hệ phương trình, bất phương trình; nhận biết các hàm 
số sơ cấp cơ bản (luỹ thừa, lượng giác, mũ, lôgarit); khảo sát hàm số và vẽ đồ thị 
hàm số bằng công cụ đạo hàm; sử dụng ngôn ngữ hàm số, đồ thị hàm số để mô tả 
và phân tích một số quá trình và hiện tượng trong thế giới thực; sử dụng tích phân 
để tính toán diện tích hình phẳng và thể tích vật thể trong không gian. 
 - Hình học và Đo lường: Cung cấp những kiến thức và kĩ năng (ở mức độ suy 
luận logic) về các quan hệ hình học và một số hình phẳng, hình khối quen thuộc; 
phương pháp đại số (vectơ, toạ độ) trong hình học; phát triển trí tưởng tượng 
không gian; giải quyết một số vấn đề thực tiễn đơn giản gắn với Hình học và Đo 
lường. 
 - Thống kê và Xác suất: Hoàn thiện khả năng thu thập, phân loại, biểu diễn, 
phân tích và xử lí dữ liệu thống kê; sử dụng các công cụ phân tích dữ liệu thống kê 
thông qua các số đặc trưng đo xu thế trung tâm và đo mức độ phân tán cho mẫu số 
liệu không ghép nhóm và ghép nhóm; sử dụng các quy luật thống kê trong thực 
tiễn; nhận biết các mô hình ngẫu nhiên, các khái niệm cơ bản của xác suất và ý 
nghĩa của xác suất trong thực tiễn. 
 • Yêu cầu cần đạt về phẩm chất chủ yếu và năng lực chung 
 Môn Toán góp phần hình thành và phát triển ở học sinh các phẩm chất chủ 
yếu và năng lực chung theo các mức độ phù hợp với môn học, cấp học đã được 
quy định tại Chương trình tổng thể. 
 • Yêu cầu cần đạt về năng lực đặc thù 
 5 + Nhận biết được tên gọi, tác dụng, quy cách sử dụng, cách thức bảo quản các đồ 
dùng, phương tiện trực quan thông thường, phương tiện khoa học công nghệ (đặc biệt 
là phương tiện sử dụng công nghệ thông tin), phục vụ cho việc học toán. 
 + Sử dụng được các công cụ, phương tiện học toán, đặc biệt là phương tiện 
khoa học công nghệ để tìm tòi, khám phá và giải quyết vấn đề Toán học (phù hợp 
với đặc điểm nhận thức lứa tuổi). 
 + Nhận biết được các ưu điểm, hạn chế của những công cụ, phương tiện hỗ 
trợ để có cách sử dụng hợp lí. 
 Trong chương trình giáo dục phổ thông năm 2018, đã nêu rõ mạch kiến 
thức Hình học và Đo lường là một trong những thành phần quan trọng nhất của 
môn Toán, rất cần thiết cho việc tiếp thu các kiến thức cụ thể về không gian và các 
kỹ năng thực tế thiết yếu. Hình học hình thành những công cụ nhằm mô tả các đối 
tượng, thực thể của thế giới xung quanh. Một mục tiêu quan trọng của việc học 
Hình học là tạo ra cho học sinh khả năng suy luận, kỹ năng thực hiện các chứng 
minh toán học, góp phần vào phát triển tư duy logic, khả năng sáng tạo toán học, 
trí tưởng tượng không gian và tính trực giác. Ngoài ra, Hình học còn góp phần giáo 
dục thẩm mỹ và nâng cao văn hoá toán học cho học sinh. Được đánh giá là một 
môn học có tính trừu tượng cao trong trường phổ thông nhưng Hình học không 
gian cũng được coi là một bộ môn phong phú, sinh động và có khả năng khơi dậy 
năng lực sáng tạo và bồi dưỡng về trí tưởng tượng không gian cho các em học 
sinh. 
 1.2. Cơ sở thực tiễn 
 1.2.1. Thực trạng chung khi dạy và học Hình học không gian 
 a. Hình học không gian là một bộ môn khó 
 Bản thân bộ môn Hình học không gian là một mảng khó của toán học. Môn 
học này khó vì những lí do sau: 
 - Tuy đối tượng bộ môn là những hình không gian quen thuộc, gần gũi với 
học sinh (với bất kì hình không gian nào được học trong chương trình ta đều có thể 
lấy ví dụ bằng những đồ vật rất quen thuộc trong cuộc sống), song nội dung bộ 
môn được xây dựng theo phương pháp tiên đề. Bên cạnh đó hệ tiên đề đưa ra vẫn 
chưa đầy đủ (do tính sư phạm), suy luận còn có phần dựa vào trực giác nhưng nhìn 
chung quá trình chứng minh cần đảm bảo tính chặt chẽ, các suy luận, chứng minh 
phải có căn cứ. Đây là một điều khó đối với học sinh, đặc biệt lại càng khó đối với 
đối tượng học sinh trung bình và yếu. 
 - Nhưng điều khó hơn đối với các học sinh là phải nắm vững bộ môn. Nghĩa 
là không chỉ phải hiểu, phải nhớ tất cả các lí thuyết đã học mà còn phải biết các 
phương pháp giải toán hình để vận dụng lí thuyết nhằm giải được một bài toán 
hình học không gian ở mức độ yêu cầu nhất định (phù hợp với mục đích yêu cầu 
của chương trình). Như vậy, vẫn còn một khoảng cách khá xa giữa lí thuyết và 
thực hành. 
 7 - Quan hệ giữa mặt phẳng với mặt phẳng. 
 Điều này khiến cho môn học Hình học không gian trở nên phức tạp, vì vậy 
việc nắm vững kiến thức của bộ môn này trong thời gian hạn hẹp là điều rất khó 
đối với học sinh. 
 c. Khó khăn trong việc vẽ hình và đọc hình không gian 
 - Trong Hình học phẳng, hình biểu diễn là những hình vẽ có thể biểu diễn một 
cách tường minh, phản ánh trung thực hình dạng và có thể cả về kích thước. Mọi 
quan hệ như quan hệ liên thuộc, quan hệ thứ tự, quan hệ song song, quan hệ vuông 
góc giữa các đối tượng đều được biểu diễn một cách trực quan. Do vậy, việc học 
Hình học phẳng, học sinh thường dựa hoàn toàn vào trực quan để có thể phỏng 
đoán kết luận, hay tìm ra hướng giải cho một bài toán. Còn trong Hình học không 
gian, hình không gian được biểu diễn trên mặt phẳng thông qua các phép chiếu 
xuyên tâm, phép chiếu song song hoặc là phép chiếu vuông góc. Do vậy, hình vẽ là 
những hình phẳng không thể phản ánh trung thực các mối quan hệ như quan hệ 
vuông góc, quan hệ bằng nhau của các đối tượng. Do đó, muốn vẽ hình và đọc 
đúng hình thì học sinh không thể dựa hoàn toàn vào trực quan, mà phải dựa vào hệ 
thống qui ước kết hợp với tư duy logic, trí tưởng tượng không gian. 
 - Mặc khác, do thói quen khi học Hình học phẳng đồng thời năng lực tưởng 
tượng không gian của các em học sinh còn yếu nên gây nhiều khó khăn trong việc 
vẽ hình, đọc hình và tìm ra những mối quan hệ dựa vào hình vẽ. Ngoài ra, một số 
trường hợp hình vẽ chưa thể hiện được hết giả thiết của bài toán, hình vẽ sai gây 
nên sự bế tắc trong việc tìm lời giải. 
 d. Khó khăn trong việc giải toán 
 - Hình học không gian khá trừu tượng nên việc nắm vững các định lí là rất 
khó khăn và trực giác không mang lại kết quả như trong hình học phẳng, do đó nảy 
sinh nhiều vấn đề trong định hướng tìm thuật giải, cách giải đối với các bài toán 
không gian. 
 - Trong các bài toán Hình học không gian, khi đã tìm ra được hướng giải 
quyết của một bài toán nào đó, các em thường rơi vào bế tắc cho việc trình bày bài 
giải logic, chặt chẽ và hợp lí. 
 Những khó khăn kể trên là trở ngại rất lớn trong quá trình học Hình học 
không gian và nó cũng chính là nguyên nhân sinh ra những sai lầm đáng tiếc cho 
học sinh khi học Hình học không gian. Như vậy, dựa trên cơ sở thực tiễn, bản thân 
chúng tôi thấy rằng, việc triển khai nội dung dạy học Hình học không gian cho đối 
tượng học sinh nói chung theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất đã khó 
khăn, nay lại càng khó khăn hơn cho đối tượng học sinh trung bình, yếu. Là đối 
tượng dường như đã không có hứng thú, niềm tin đối với môn Toán nói chung và 
môn Hình học không gian nói riêng. Muốn phát triển được năng lực và phẩm chất 
cho học sinh, đầu tiên phải khơi gợi được niềm tin của các em, tạo tiền đề cho sự 
chủ động tích cực. Từ đó, mới có thể hướng tới các mục tiêu khác. 
 9