Sáng kiến kinh nghiệm Sử dụng tranh biếm họa trong dạy học Địa lí phần “Khái quát nền kinh tế – xã hội thế giới” để phát triển tư duy phê phán cho học sinh lớp 11 - THPT

 PHẦN MỞ ĐẦU
1. Hoàn cảnh nảy sinh sáng kiến
 Ngày nay, khi cuộc cách mạng khoa học – kĩ thuật phát triển như vũ bão 
kéo theo những thay đổi lớn lao trong đời sống kinh tế - xã hội, khi mà thế giới 
đang bước vào thời đại của toàn cầu hóa và phát triển bền vững thì ngành giáo 
dục và đào tạo đang đứng trước những thách thức và vận hội mới. Từ những 
năm 90, những đổi mới về mục tiêu, nội dung chương trình, sách giáo khoa đã 
được tiến hành và trên thực tế nó đã tạo ra những cơ sở rất quan trọng cho việc 
đổi mới phương pháp dạy học nói chung và dạy – học địa lí nói riêng. Nhưng 
điều đáng tiếc là cho đến nay, việc đổi mới phương pháp dạy học còn diễn ra 
chậm chạp, chưa đáp ứng những yêu cầu của cải cách giáo dục và làm cho chất 
lượng dạy học vẫn chưa được nâng cao một cách đáng kể.
 Theo “Báo cáo giám sát toàn cầu về giáo dục cho mọi người - mục tiêu 
có đạt được vào năm 2015” được UNESCO công bố ngày 3/11/2008, Việt Nam 
đang đứng trước nguy cơ không đạt được sáu mục tiêu giáo dục cho mọi người 
đến năm 2015. Cũng theo báo cáo này, Việt Nam đang đứng thứ 79 về chỉ số 
phát triển giáo dục cho mọi người (EDI) trong tổng số 129 nước. Điều này 
đồng nghĩa chỉ số phát triển giáo dục của Việt Nam tụt thêm 9 bậc so với năm 
2004.
 Như vậy, nhu cầu về đổi mới toàn diện giáo dục đã được đặt ra để giải 
quyết những hạn chế hiện nay. Một trong những khâu quan trọng của công 
cuộc cải cách toàn diện giáo dục nước ta là đổi mới phương pháp dạy học. 
 Đối với bộ môn địa lí ở trường THPT, việc đổi mới phương pháp dạy 
học trước hết được thể hiện ở sự đổi mới phong cách dạy của thầy và phong 
cách học của trò. Phong cách dạy học mới thể hiện ở những đặc trưng hết sức 
quan trọng như người thầy thiết kế các tình huống để học sinh tự khai thác, tự 
chiếm lĩnh và kiến tạo kiến thức và tạo ra các cơ hội để học sinh có thể suy 
 1 năng tác động đến thái độ, hành vi của người học, giúp người học định hướng 
đúng giá trị sống cho mình thông qua những góc khuất về cuộc sống mà tranh 
biếm họa phản ảnh được.
 Xuất phát từ những lí do trên, tôi đã lựa chọn đề tài “Sử dụng tranh 
biếm họa trong dạy học địa lí phần khái quát nền kt – xh thế giới để phát 
triển tư duy phê phán cho học sinh lớp 11 - THPT” nhằm góp phần nâng cao 
hiệu quả của công tác giảng dạy địa lí trong nhà trường phổ thông.
2. Thực trạng dạy và học địa lí hiện nay
2.1. Thực trạng
 Môn địa lí là một môn học trong chương trình giáo dục phổ thông, cũng 
giống như nhiều môn học khác trong hệ thống giáo dục nước ta, việc dạy học 
địa lí đã có nhiều chuyển biến tích cực nhưng vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu 
của cải cách giáo dục. Bức tranh chung về dạy học địa lí ở các trường THPT 
hiện nay là:
 ➢ Phổ biến trong cách dạy hiện nay vẫn là thuyết trình, liệt kê kiến 
 thức, thầy nói nhiều mà không kiểm soát được công việc học của 
 người học trò. Trong nhiều giờ học địa lí, học sinh có ít cơ hội để 
 tự xây dựng nên kiến thức của mình. Các em ít có điều kiện suy 
 xét, thảo luận và sử dụng những ý tưởng nhằm tái sắp xếp cấu trúc 
 những ý tưởng đó thành những ý nghĩa riêng và làm chủ những ý 
 tưởng mà các em xử lí.
 ➢ Việc tạo động cơ, gây hứng thú cho học sinh và thực hiện các hình 
 thức khen thưởng động viên khác nhau đã không được giáo viên 
 quan tâm một cách thích đáng. Trong một số lớp học, học sinh yếu 
 kém được giao những bài tập như các em học sinh khá, giỏi, bài 
 tập khó đến mức các em không giành được thành công thực sự.
 ➢ Trong nhiều giờ học địa lí, xuất hiện hội chứng “nhàm chán”. 
 Học sinh tỏ ra không quan tâm nhiều đến nội dung bài học, ít chịu 
 3 c. Giáo viên nêu vấn đề để học sinh suy nghĩ, tranh luận
 d. Giáo viên cho học sinh tham gia thảo luận, làm việc nhóm
Câu hỏi 4 Các lí do học sinh chưa tích cực trao đổi trong các tiết học địa lí
 a. Thiếu sự chuẩn bị về những kiến thức cần thiết
 b. Thiếu tự tin vào bản thân
 c. Giáo viên không cởi mở, học sinh mang tâm lí e sợ
 d. Lớp học quá đông
 Thực tế cho thấy rằng, hầu hết các em vẫn coi môn địa lí là một môn học 
phụ, nên đã có tới 73,6% các em cho rằng học môn địa lí để đi thi và hoàn 
thành điểm số, như vậy chỉ còn 26,4% các em học môn địa lí là do hứng thú 
nhằm nâng cao hiểu biết của bản thân. Bên cạnh đó, có 33,1% học sinh thấy 
hứng thú trong các tiết học địa lí, có tới 18,4% học sinh cảm thấy nhàm chán.
 Các câu hỏi thứ 3, 4 nhằm phần nào lí giải nguyên nhân của tình trạng 
trên. Dù đã có những đổi mới trong phương pháp giảng dạy, nhưng vẫn có tới 
55% học sinh cho rằng phương pháp đọc – chép vẫn được các giáo viên sử 
dụng thường xuyên trong các tiết học, trong khi đó, 21% học sinh khác lại cho 
rằng mức độ này là rất thường xuyên. Bên cạnh đó, có đến 49% học sinh cho 
rằng giáo viên chỉ thỉnh thoảng cho học sinh tham gia thảo luận nhóm. Không 
những thế, về việc giáo viên tương tác với học sinh, chỉ có 28% học sinh tham 
gia cuộc điều tra này cho rằng giáo viên thường xuyên nêu vấn đề để học sinh 
trao đổi, thảo luận, và cũng chỉ có 13% học sinh thường xuyên được giáo viên 
khuyến khích nêu câu hỏi và bày tỏ những quan điểm riêng của mình về bài 
học. Con số này thực sự quá thấp so với những yêu cầu đặt ra trong phương 
pháp dạy "lấy người học làm trung tâm” mà Việt Nam đang hướng đến.
 5 ➢ Phải làm sao để người học trở thành chủ thể hành động, tích cực, 
 tự giác, chủ động và sáng tạo trong hoạt động để tự kiến tạo kiến 
 thức.
 ➢ Phải làm sao để tạo ra và duy trì ở học sinh những động lực học 
 tập mạnh mẽ.
 ➢ Phải phát triển ở học sinh khả năng tự đánh giá.
 Như vậy, việc đổi mới phương pháp dạy học địa lí chỉ thành công khi 
chúng ta đẩy mạnh quá trình hiện đại hóa phương pháp dạy học địa lí, tổ chức 
dạy học địa lí theo kiểu mới trên cơ sở tăng cường áp dụng các phương pháp, 
phương tiện, hình thức tổ chức dạy học hiện đại kết hợp với việc cải biến các 
phương pháp dạy học truyền thống theo những định hướng mới nhằm nâng cao 
chất lượng và hiệu quả dạy học địa lí.
 7 Sức mạnh và khả năng dẫn truyền thông tin của một bức tranh biếm họa 
nằm ở khả năng hiện thực hóa những vấn đề phức tạp, rắc rối. Điều đó giúp cho 
người đọc cảm thấy sự thú vị sâu sắc của những vấn đề mà trước đây trên các 
kênh thông tin khác họ có thể chưa nắm được. Tranh biếm họa chứng đựng 
mâu thuẫn giữa vẻ bề ngoài hài hước và lối diễn đạt bên trong thâm thúy, sâu 
sắc khiến người xem phải suy nghĩ, tìm hiểu.
1.2. Phân loại tranh biếm họa
 Tranh biếm họa được phân loại khá phức tạp, mỗi nhà nghiên cứu dựa 
trên các tiêu chí khác nhau để phân chia, theo cách phân loại của Đức, thì cách 
phân loại phổ biến nhất là quan điểm của Dietrich Grünewald và Wolfgang 
Marienfeld.
 Theo Dietrich Grünewald, ông chia tranh biếm họa theo ba tiêu chí sau:
– Xét trên tiêu chí lĩnh vực có: tranh biếm họa về chính trị; tranh biếm họa về 
kinh tế; tranh biếm họa về quân sự; tranh biếm họa về văn hóa;
– Xét theo cách trình bày có hai loại: tranh biếm họa hình ảnh và tranh biếm 
họa có cả hình ảnh lẫn lời dẫn.
– Xét theo mức độ thể hiện có bốn loại: tranh biếm họa vắn tắt; tranh biếm họa 
kỳ cục – khó hiểu; tranh biếm họa tự nhiên và tranh biếm họa sống động.
 Theo Wolfgang Marienfeld, tranh biếm họa có thể được chia thành các 
loại như sau:
– Theo cấu trúc thì có ba loại: tranh biếm họa về sự vật, sự việc; tranh biếm họa 
một nhóm người, một tổ chức, quốc gia và tranh biếm họa cá nhân cụ thể.
– Theo nội dung thì tranh biếm họa được chia như sau: tranh biếm họa về một 
sự kiện lịch sử, tranh biếm họa về quá trình lịch sử và tranh biếm họa về trạng 
thái.
 (Tham khảo trang: hoangthinga.wordpress.com.)
 9 Như vậy khi đưa ra bức tranh biếm họa này, tác giả đã thể hiện quan điểm 
rõ ràng của mình về thái độ của Hoa Kì trong vấn đề hạt nhân của Iran rằng: 
Hoa Kì luôn coi vấn đề hạt nhân của Iran là một ván bài, trong đó người chơi 
bài là Hoa Kì, và Iran chỉ có 2 sự lựa chọn duy nhất: hoặc là chiến tranh, hoặc 
phải thỏa hiệp.
 Chúng ta có thể sử dụng những bức tranh biếm họa chính trị để trang bị 
kiến thức và giúp học sinh có khả năng bình luận, đánh giá đối với những vấn 
đề chính trị - xã hôi phức tạp diễn ra trên thế giới hay ở Việt Nam.
1.2.2. Tranh biếm họa hài hước
 Tranh biếm họa hài hước là những bức tranh nhỏ, phản ánh muôn màu 
đời sống xã hội, với cái nhìn hết sức hài hước, tác giả sẽ giúp người xem tranh 
được giải trí thông qua nụ cười hóm hỉnh. Nhưng ẩn chứa đằng sau yếu tố vui 
vẻ mà bức tranh mang lại, chính các yếu tố phóng đại trong bức tranh sẽ giúp 
người xem phải suy nghĩ sâu hơn về những sự kiện xã hội đang được bức tranh 
thể hiện.
Thông qua đó, người xem tranh sẽ rút ra 
được bài học cho mình.
 Bức tranh bên thể hiện một sự 
phóng đại trong cách tham gia giao 
thông của một bộ phận giới trẻ Việt Nam 
hiện nay. 
- Bức tranh thể hiện hình ảnh một thanh 
niên đang thực hiện một điệu múa ba lê 
trên chiếc xe máy trong khi lưu thông 
trên đường.
- Một dòng ghi chú nhỏ khá hài hước, thể hiện thông điệp của tác giả: thể hiện 
là vào viện.
 11 Thông qua bức tranh này, tác giả giúp người xem có thể phần nào phán 
đoán được tương lai của nước Mĩ khi mà khoản nợ của nước này ngày càng 
tăng và chủ nợ của Hoa Kì không ai khác chính là Trung Quốc – nền kinh tế 
lớn thứ hai đang bám đuổi rất sát nền kinh tế Hoa Kì.
1.2.4. Chùm tranh biếm họa vui
 Tranh biếm họa vui là một tập hợp những bức tranh rời nhau để minh 
họa cho một câu chuyện. Tranh biếm họa vui cũng có thể mang đến những nụ 
cười thú vị, khoái trá và đôi khi chúng cũng có vai trò như tranh biếm họa 
chính trị.
 Cả bốn loại tranh biếm họa đã nêu trên đều có khả năng sử dụng trong 
dạy học địa lí, mỗi loại có một đặc điểm riêng thích hợp với những bài học và 
từng nội dung học tập khác nhau. Tuy nhiên, chúng ta nên sử dụng tranh biếm 
họa chính trị và tranh biếm họa hài hước vì hai loại tranh này một mặt vừa kích 
thích sự tò mò, tư duy phê phán, khả năng suy nghĩ độc lập của học sinh đối 
với các sự kiện mang tính chất thời sự và vừa sức đối với nhận thức của học 
sinh, mặt khác nó tạo ra tiếng cười thú vị, sâu sắc làm cho không khí lớp học 
sôi nổi.
 Đối với tranh biếm họa châm biếm và chùm tranh biếm họa mặc dù tính 
phê phán của nó rất cao nhưng tương đối khó đối với nhận thức của học sinh. 
Để giải thích nội dung của tranh châm biếm họa đòi hỏi các em có một vốn 
hiểu biết tương đối rộng liên quan nhiều đến các nhân vật chính trị điển hình. 
Còn đối với chùm tranh biếm họa thì sẽ mất nhiều thời gian để học sinh có thể 
đưa ra ý nghĩa cuối cùng của toàn bộ chùm tranh. Tuy nhiên, chúng ta vẫn có 
thể sử dụng hai loại tranh này trong những buổi ngoại khóa hay thảo luận ngoài 
giờ học.
 Giáo viên có thể tùy chọn từng loại tranh biếm họa sao cho phù hợp với 
mục đích của mình cũng như nội dung của bài học để có thể mang lại những 
hiệu quả cao nhất.
 13 người khác, đánh mất tư duy độc lập, suy nghĩ và hành động bằng cái đầu của 
người khác, rất xa lạ với yêu cầu cuộc sống.
 Phương pháp dạy học bằng tư duy phê phán là phương pháp người dạy 
đưa ra các câu hỏi theo tiêu chí: sáng tỏ, độ tin cậy, sự đúng đắn, độ chính xác, 
hợp lý, không thiên vị. Từ đó, yêu cầu người học phải tự suy nghĩ, tự tìm kiếm 
thông tin cho mình, tìm tòi những ý tưởng mới và tranh luận trong môi trường 
học tập. “Phát triển tư duy phê phán cho học sinh có thể đem lại lối học tập – 
suy nghĩ mở, nó có thể khiến học sinh am hiểu về một số các đề tài nhất định 
mà họ được yêu cầu nghiên cứu hơn cả các thầy cô”.
2.2. Ý nghĩa của việc sử dụng tranh biếm họa để hình thành tư duy phê 
phán cho học sinh
 Thứ nhất, tranh biếm họa có khả năng thúc đẩy sự quan tâm, thích thú đặc 
biệt của học sinh đối với những vấn đề chính trị - xã hội, những sự kiện và xu 
hướng phát triển của xã hội từ đó sẽ kích thích trí tò mò của người học.
 Một trong những yếu điểm lớn nhất hiện nay của học sinh THPT là các em 
học sinh ít có những hiểu biết về các vấn đề kinh tế - xã hội trong nước và quốc 
tế. Đây sẽ là một khó khăn rất lớn trong quá trình dạy học địa lí bởi nội dung 
chương trình môn địa lí (đặc biệt là địa lí lớp 11) có một phần nội dung không 
nhỏ đề cập đến các vấn đề có tính thời sự hàng ngày. Do thiếu hụt những hiểu 
biết về các vấn đề đương thời nên khi tiếp cận với nội dung bài học các em 
thường tỏ ra lúng túng và không có hứng thú để tiếp thu bài học.
 Việc đưa tranh biếm họa vào trong dạy học sẽ góp phần quan trọng để hỗ 
trợ, tạo sự hứng thú để học sinh quan tâm tới những vấn đề chính trị - xã hội 
đương thời. Rất nhiều sự kiện, vấn đề có tính chất thời sự, chính trị khô khan 
lại được ngòi bút của các tác giả tranh biếm họa mô tả lại một các sinh động, 
hài hước và có thể thu hút sự chú ý của các em. Chính sự quan tâm tới những 
vấn đề mà tranh biếm họa thể hiện, các em sẽ đi sâu tìm hiểu, phân tích, đánh 
giá và rút ra cho mình những hiểu biết về thế giới đương đại và hình thành một 
 15