Sáng kiến kinh nghiệm Thiết kế bài tập và tổ chức hoạt động nhóm nhằm phát triển năng lực hợp tác cho học sinh THPT thông qua dạy học Hóa học hữu cơ lớp 11

 SỞ GD&ĐT NGHỆ AN
 TRƯỜNG THPT DIỄN CHÂU 4
 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
 Tên đề tài: 
 THIẾT KẾ BÀI TẬP VÀ TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG NHÓM
NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỢP TÁC CHO HỌC SINH 
 THPT THÔNG QUA DẠY HỌC HÓA HỮU CƠLỚP 11
 LĨNH VỰC: PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC HÓA HỌC
 1 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG SKKN
Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ
THPT Trung học phổ thông
HS Học sinh
GV Giáo viên
SKKN Sáng kiến kinh nghiệm
DC Diễn Châu
HĐ Hoạt động
PHT Phiếu học tập
PPDH Phương pháp dạy học
KTDH Kĩ thuật dạy học
TN Thực nghiệm
ĐC Đối chứng
 3 2. MỤC ĐÍCH, ĐỐI TƯỢNG, NHIỆM VỤ VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
2.1. Mục đích nghiên cứu:
 Đề tài nghiên cứu nhằm đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức dạy học để 
tìm ra biện pháp nâng cao chất lượng, hiệu quả giảng dạy và giáo dục học sinh: 
hình thành và phát triển một số phẩm chất và năng lực nói chung cho học sinh 
trong quá trình dạy học.
 Tổ chức các hoạt động nhóm trong bài lên lớp thành những nhiệm vụ học tập 
cụ thể, thích hợp với lứa tuổi, trình độ và vốn kinh nghiệm của học sinh nhằm hình 
thành và phát triển các kỹ năng hoạt động và các năng lực xã hội. Thông qua hoạt 
động nhóm, học sinh trở thành chủ thể phát hiện kiến thức mới, góp phần nâng cao 
chất lượng dạy học nói chung và dạy học hóa học nói riêng ở trường THPT.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu:
- Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn của việc tổ chức các hoạt động trong dạy 
học Hóa học.
-Nghiên cứu về thực trạng công tác giảng dạy bộ môn hóa ở trường THPT để từ đó 
GV thiết kế câu hỏi, bài tập có hệ thống; đưa ra những hình thức tổ chức hoat động 
nhóm phù hợp nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh giúp 
HS đạt hiệu quả cao trong hoc tập.
- Tổ chức thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm tra giả thiết của đề tài và rút ra kết 
luận.
2.3. Phạm vi nghiên cứu
-Về nội dung: Hóa học hữu cơ lớp 11–THPT
-Về không gian, thời gian: 
+ Không gian thực nghiệm: Trường THPT Diễn Châu 4 và các trường THPT khác 
trên địa bàn huyện Diễn Châu.
+ Thời gian: Từ tháng 9/2019 đến tháng 3/2021.
2.4. Đối tượng nghiên cứu
Học sinh lớp 11 các trường THPT Diễn Châu 4 và các trường THPT khác trên địa 
bàn huyện Diễn Châu.
2.5. Kế hoạch thực hiện đề tài
TT Hoạt động Sản phẩm Thời gian
 1 Nghiên cứu cơ sở lý luận Cơ sở lý luận 9/2019 đến 11/2020
 2 Điều tra thực trạng việc dạy học Cơ sở thực tiễn 11/2019đến 
 ở trường trung học phổ thông 11/2020
 3 Xây dựng hệ thống bài tập hoạt Hệ thống bài 09/2019đến 
 5 PHẦN II. NỘI DUNG
CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
 1.1. Sơ lược vấn đề nghiên cứu
 Phẩm chất và năng lực là hai thành phần cơ bản trong cấu trúc nhân cách nói 
chung và là yếu tố nền tảng tạo nên nhân cách của con người. Dạy học phát triển 
phẩm chất, năng lực là sự “tích tụ” dần dần các yếu tố của phẩm chất, năng lực 
người học để chuyển hóa và góp phần hình thành, phát triển nhân cách. Giáo dục 
phổ thông nước ta đang thực hiện bước chuyển từ chương trình giáo dục tiếp cận 
nội dung sang tiếp cận phẩm chất, năng lực người học, từ chỗ quan tâm tới việc HS 
học được gì đến chỗ quan tâm tới việc HS làm được gì qua việc học. Có thể thấy, 
dạy học phát triển phẩm chất, năng lực có vai trò quan trọng trong việc nâng cao 
chất lượng đào tạo trong giáo dục phổ thông nói riêng và nâng cao chất lượng 
nguồn nhân lực cho quốc gia nói chung.
 Phẩm chất là những tính tốt thể hiện ở thái độ, hành vi ứng xử của con 
người; cùng với năng lực tạo nên nhân cách con người. Chương trình giáo dục phổ 
thông 2018 đã xác định các phẩm chất chủyếu cần hình thành và phát triển cho 
HS phổ thông bao gồm: yêu nước, nhân ái, chăm chỉ, trung thực và trách nhiệm.
 Năng lực là thuộc tính cá nhân được hình thành, phát triển nhờ vào các tố 
chất và quá trình học tập, rèn luyện, cho phép con người huy động tổng hợp các 
kinh nghiệm, kĩ năng và các thuộc tính cá nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý 
chí,... thực hiện đạt kết quả các hoạt động trong những điều kiện cụ thể. Chương 
trình giáo dục phổ thông 2018 đã xác định mục tiêu hình thành và phát triển cho 
HS các năng lực cốtlõi bao gồm các năng lực chung và các năng lực đặc 
thù.Năng lực chung là những nănglực cơ bản, thiết yếu hoặc cốt lõi, làm nền tảng 
cho mọi hoạt động của con người trong cuộc sống và lao động nghề nghiệp. Năng 
lực đặc thù là những năng lực được hình thành và phát triển trên cơ sở các năng lực 
chung theo định hướng chuyên sâu, riêng biệt trong các loại hình hoạt động, công 
việc hoặc tình huống, môi trường đặc thù, cần thiết cho những hoạt động chuyên 
biệt, đáp ứng yêu cầu của một hoạt động như toán học, âm nhạc, mĩ thuật, thể 
thao,...
 Để đạt được mục tiêu phát triển phẩm chất, năng lực người học theo chương 
trình giáo dục phổ thông 2018, hoạt động dạy học cần cần quan tâm đến cá nhân 
mỗi HS, bao gồm năng khiếu, phong cách học tập, các loại hình trí thông minh, 
tiềm lực và nhất là khả năng hiện có, triển vọng phát triển (theo vùng phát triển gần 
nhất) của mỗi HS để thiết kế các hoạt động học hiệu quả. Đồng thời, cần chú 
trọng phát triển năng lực tự chủ, tự học vì yếu tố “cá nhân tựhọc tập và rèn luyện” 
đóng vai trò quyết định đến sự hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực của 
mỗi HS. Như vậy, việc tổ chức các hoạt động học của người họcphải là trọng điểm 
của quá trình dạy học, giáo dục để đạt được mục tiêu phát triển phẩm chất, năng 
lực HS. Vì vậy, việc đổi mới phương pháp, kĩ thuật dạy học phát triển phẩm chất, 
năng lực người học cần đảm bảo 6 nguyên tắc sau:
 7 quá trình dạy học để xác định mức độ tiến bộ so với chính bản thân HS về năng 
lực. Các thông tin về năng lực người học được thu thập trong suốt quá trình học tập 
thông qua một loạt các phương pháp khác nhau như: đặt câu hỏi; đối thoại trên lớp; 
phản hồi thường xuyên; tự đánh giá và đánh giá giữa các HS với nhau; giám sát sự 
phát triển qua sử dụng năng lực, sử dụng bảng danh sách các hành vi cụ thể của 
từng thành tố năng lực; đánh giá tình huống; đánh giá qua dự án, hồ sơ học tập 
 1.2. Cơ sở lí luận của đề tài
 1.2.1. Dạy học theo nhóm – hình thức tổ chức dạy học hợp tác hiệu quả.
 - Khái niệm dạy học theo nhóm.
 Về mặt thuật ngữ, dạy học theo nhóm được các tác giả nêu ra dưới những 
cách gọi khác nhau: là phương pháp dạy học; là hình thức tổ chức dạy học hoặc là 
phương tiện theo nghĩa rộng. Tuy có những quan niệm rộng, hẹp khác nhau nhưng 
các tác giả đều đưa ra những dấu hiện chung của dạy học theo nhóm là mối quan 
hệ giúp đỡ, gắn kết và hợp tác giữa các thành viên trong nhóm với nhau nhằm giải 
quyết nhiệm vụ học tập chung của nhóm.
 Trên cơ sở những quan niệm khác nhau, chúng tôi đưa ra định nghĩa sau: 
''Dạy học theo nhóm nhỏ là phương pháp dạy học trong đó GV sắp xếp HS thành 
những nhóm nhỏ theo hướng tạo ra sự tương tác trực tiếp giữa các thành viên, mà 
theo đó HS trong nhóm trao đổi, giúp đỡ và cùng nhau phối hợp làm việc để hoàn 
thành nhiệm vụ chung của nhóm''.
 Định nghĩa này nhấn mạnh một số điểm sau: dạy học theo nhóm ở đây được 
coi là một phương pháp dạy học; những người tham gia trong nhóm phải có mối 
quan hệ tương hỗ, giúp đỡ và phối hợp lẫn nhau. Nói cách khác là tồn tại tương tác 
"mặt đối mặt" trong nhóm HS; HS trong nhóm cùng thực hiện nhiệm vụ chung. 
Điều này đòi hỏi trước tiên là phải có sự phụ thuộc tích cực giữa các thành viên 
trong nhóm. Mỗi thành viên trong nhóm cần hiểu rằng họ không thể trốn tránh 
trách nhiệm, hay dựa vào công việc của những người khác. Trách nhiệm cá nhân là 
then chốt đảm bảo cho tất cả các thành viên trong nhóm thực sự mạnh lên trong 
học tập theo nhóm.
 - Vai trò của dạy học theo nhóm.
 + Học theo nhóm phát huy cao độ vai trò chủ thể, tích cực của mỗi cá nhân 
trong việc thực hiện tốt hơn nhiệm vụ được giao: các nghiên cứu đã chỉ ra rằng khi 
học theo nhóm, vai trò chủ thể, tính tự giác, tích cực, sáng tạo, năng động, tinh 
thần trách nhiệm của HS thường được phát huy hơn, cơ hội cho HS tự thể hiện, tự 
khẳng định khả năng của mình nhiều hơn.
 + Đặc biệt, khi HS học theo nhóm thì kết quả học tập thường cao hơn, hiệu quả 
làm việc tốt hơn, khả năng ghi nhớ lâu hơn, động cơ bên trong, thời gian dành cho 
việc học, trình độ lập luận cao và tư duy phê phán. Nhóm làm việc còn cho phép 
các em thể hiện vai trò tích cực đối với việc học của mình - hỏi, biểu đạt, đánh giá 
công việc của bạn, thể hiện sự khuyến khích và giúp đỡ, tranh luận và giải thích... 
rất nhiều những kỹ năng nhận thức được hình thành, như: biết đưa ra ý tưởng của 
 9 TT Các khâu Các bước cụ thể
 Kiểm tra, 9. HS tự đánh giá kết quả làm việc nhóm
 đánh giá kết 
 3 10. Các nhóm đánh giá kết quả làm việc của nhau
 quả làm việc 
 của nhóm 11. GV đánh giá, cho điểm kết quả làm việc nhóm
 1.2.2. Dạy học hợp tác với việc phát triển phẩm chất, năng lực theo xu hướng 
 hiện đại.
 - Khái niệm dạy học hợp tác.
 Hợp tác là cùng nhau làm việc, hỗ trợ, giúp đỡ lẫn nhau trong công việc hay 
một lĩnh vực nào đó vì mục đích chung. Hiện nay, có hai quan niệm về dạy học 
hợp tác: 
 + Dạy học hợp tác là một tư tưởng mang tính định hướng.Dạy học hợp tác là 
những phương pháp dạy học mang tính tập thể, trong đó có sự hỗ trợ, giúp đỡ lẫn 
nhau giữa các cá nhân và kết quả là người học tiếp thu được kiến thức thông qua 
các hoạt động tương tác khác nhau: giữa người học với người học, giữa người học 
với người dạy, giữa người học và môi trường. 
 + Dạy học hợp tác là một phương pháp dạy học. Dạy học hợp tác là một 
PPDH phức hợp ứng với một nhóm người học (PPDH theo nhóm) và một số người 
thường dùng cụm từ “PPDH hợp tác theo nhóm”. Theo Bernd Meier, một quan 
điểm dạy học có thể bao hàm nhiều PPDH. Ví dụ quan điểm dạy học hợp tác bao 
hàm các PPDH như: thảo luận nhóm, seminar, dạy học theo dự án ;
 Tuy có nhiều quan điểm khác nhau về dạy học hợp tác, trên cơ sở các tài liệu 
tập huấn chuyên môn và tài liệu tham khảo, chúng tôi đề xuất khác niệm: “Dạy học 
hợp tác là hình thức tổ chức dạy học trong đó GV tổ chức cho HS hình thành các 
nhóm hợp tác, cùng nhau nghiên cứu, trao đổi ý tưởng và giải quyết vấn đề do GV 
đặt ra”.
 Hình 1.1.Mô hình học tập hợp tác theo nhóm
 11 - Cách tiến hành
 Tiến trình dạy học hợp tác có thể chia ra làm 2 giai đoạn.
 Giai đoạn 1: Chuẩn bị
 Trong bước này, GV cần thực hiện các công việc chủ yếu:
 + Xác định hoạt động cần tổ chức dạy học hợp tác (trong chuỗi hoạt động 
dạy học) dựa trên mục tiêu, nội dung của bài học.
 + Xác định tiêu chí thành lập nhóm: theo trình độ của HS, theo ngẫu nhiên, 
theo sở trường của HS Thiết kế các hoạt động kết hợp cá nhân, theo cặp, theo 
nhóm để thay đổi hoạt động tạo hứng thú và nâng cao kết quả học tập của HS.
 + Xác định thời gian phù hợp cho hoạt động nhóm để thực hiện có hiệu quả.
 + Thiết kế các phiếu/ hình thức giao nhiệm vụ tạo điều kiện cho HS dễ dàng 
hiểu rõ nhiệm vụ và thể hiện rõ kết quả hoạt động của cá nhân hoặc của cả nhóm, 
các bài tập củng cố chung hoặc dưới hình thức trò chơi học tập theo nhóm, từ đó 
tăng cường sự tích cực và hứng thú của HS.
 Giai đoạn 2: Tổ chức dạy học hợp tác
 Bước 1. Giao nhiệm vụ học tập.GVtổ chức cho toàn lớp với các hoạt động 
chính nhưgiới thiệu chủ đề; thành lập các nhóm làm việc; xác định nhiệm vụ của 
các nhóm; xác định và giải thích nhiệm vụ cụ thể của các nhóm; xác định rõ mục 
tiêu cụ thể cần đạt được. Nhiệm vụ của các nhóm có thể giống nhau hoặc khác 
nhau.
 Bước 2. Thực hiện nhiệm vụ học tập có sự hợp tác. Các nhóm tự lực thực 
hiện nhiệmvụ được giao, trong đó có hoạt động chính là chuẩn bị chỗ làm việc 
nhóm; lập kế hoạch làm việc; thỏa thuận về quy tắc làm việc; tiến hành giải quyết 
nhiệm vụ; chuẩn bị báo cáo kết quả trước lớp; xác định nội dung, cách trình bày 
kết quả.
 Bước 3. Trình bày và đánh giá kết quả của hoạt động hợp tác.Đại diện các 
nhóm trình bày kết quả trước lớp. Các HS khác lắng nghe, nhận xét, bổ sung. GV 
hướng dẫn HS lắng nghe và phản hồi tích cực. Thông thường, HS trình bày bằng 
miệng hoặc trình bày với báo cáo kèm theo. Có thể trình bày có minh họa thông 
qua biểu diễn hoặc mẫu kết quả làm việc nhóm. Kết quả trình bày của các nhóm 
nên được chia sẻ với các nhóm khác, để các nhóm góp ý và là cơ sở để triển khai 
các nhiệm vụ tiếp theo. Sau khi HS nhận xét, phản hồi, GV cùng với HS tổng kết 
các kiến thức cơ bản. Cần tránh tình trạng GV giảng lại toàn bộ vấn đề HS đã trình 
bày.
 - Điều kiện sử dụng
 Để tổ chức hoạt động dạy học hợp tác hiệu quả, cần lưu ý một số điều kiện 
sau:
 + Nhiệm vụ học tập cần đủ khó để thực hiện dạy học theo nhóm (không nên 
tổ chức học tập theo nhóm với nhiệm vụ đơn giản, ít khó khăn) vì nếu nhiệm vụ 
 13