Sáng kiến kinh nghiệm Thiết kế một số thí nghiệm tạo học liệu trực quan sinh động nhằm nâng cao chất lượng dạy và học chủ đề trao đổi nước và chủ đề trao đổi khoáng ở thực vật, môn sinh học lớp 11 ban cơ bản

 “THIẾT KẾ MỘT SỐ THÍ NGHIỆM TẠO HỌC LIỆU TRỰC QUAN 
 SINH ĐỘNG NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG DẠY VÀ HỌC CHỦ 
 ĐỀ TRAO ĐỔI NƯỚC VÀ CHỦ ĐỀ TRAO ĐỔI KHOÁNG Ở THỰC 
 VẬT, MÔN SINH HỌC LỚP 11 BAN CƠ BẢN .”
 Tác giả: Hoàng Thị Hoa – GVBM Sinh học
 Trường THPT Yên Dũng số 3
1. ĐẶT VẤN ĐỀ.
 1.1. Lí do chọn sáng kiến
 Trong Nghị quyết Trung ương 2 khóa VII, Đảng ta đã xác định: “ Đổi mới 
phương pháp dạy và học ở tất cả các cấp học, bậc học. Kết hợp tốt học đi đôi với 
hành, học tập phải gắn liền với lao động sản xuất, thực nghiệm và nghiên cứu 
khoa học, gắn nhà trường với xã hội. Áp dụng những phương pháp dạy học hiện 
đại để bồi dưỡng cho học sinh năng lực tư duy sáng tạo.”
 Bên cạnh đó, để nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, bộ Giáo dục và 
Đào tạo cũng có công văn số 4612/BGDĐT-GDTrH ngày 03/10/2017 hướng 
dẫn thực hiện chương trình giáo dục phổ thông hiện hành theo định hướng phát 
triển năng lực và phẩm chất học sinh từ năm học 2017-2018, trong đó tập trung 
vào các nội dung như rà soát nội dung sách giáo khoa, tinh giản những nội dung 
dạy học vượt quá mức độ cần đạt về kiến thức kĩ năng của chương trình giáo 
dục phổ thông hiện hành, điều chỉnh để tránh trùng lặp nội dung giữa các môn 
học; xây dựng kế hoạch giáo dục từng môn học, hoạt động giáo dục cho phù hợp 
với điều kiện thực tế của nhà trường theo hướng sắp xếp lại nội dung dạy học, 
cập nhật nội dung dạy học nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc áp dụng các 
phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực...Việc xây dựng các chủ đề dạy học 
nhằm phát huy được tính tích cực, sáng tạo của học sinh đã được hướng dẫn cụ 
thể, chi tiết theo công văn số 5555/BGDĐT-GDTrH ngày 08/10/2014.
 Sinh học là môn khoa học thực nghiệm, nghĩa là từ những kết quả thu 
được từ thực nghiệm, các nhà khoa học đã khái quát và hệ thống lại, xây dựng 
thành những lí thuyết khoa học. Thực nghiệm là phương pháp nghiên cứu sinh 
học đồng thời cungx là phương pháp dạy học đặc trưng của môn này. Năng lực Xuất phát từ vấn đề trên và từ kinh nghiệm rút ra qua thực tiễn giảng dạy 
của bản thân tôi mạnh dạn đề xuất sáng kiến “Thiết kế một số thí nghiệm tạo 
học liệu trực quan sinh động nhằm nâng cao chất lượng dạy và học chủ đề 
trao đổi nước và chủ đề trao đổi khoáng ở thực vật, môn sinh học lớp 11 
ban cơ bản.” Mong rằng giải pháp này sẽ giúp được các bạn đồng nghiệp nâng 
cao hiệu quả giảng dạy hai chủ đề trên.
 1.2. Tính mới, tính sáng tạo của sáng kiến
 Tinh giảm những nội dung trùng lặp, chọn lọc, sắp sếp các nội dung kiến 
thức có liên quan ở 7 bài trong SGK sinh học 11 cơ bản vào hai chủ đề: Trao đổi 
nước và trao đổi khoáng ở thực vật.
 Xây dựng kế hoạch dạy và học chi tiết, hướng dẫn tổ chức các hoạt động 
dạy và học tích cực hai chủ đề trên.
 Thiết kế một số thí nghiệm đơn giản để vừa làm phương tiện trực quan, 
sinh động cho quá trình dạy học lại vừa giúp học sinh làm quen với các thí 
nghiệm sinh học, kích thích tính sáng tạo, hình thành niềm yêu thích, say mê 
nghiên cứu khoa học, tích cực chủ động trong học tập, yêu thích bộ môn và nhớ 
kiến thức rất lâu, nâng cao hiệu quả dạy và học.
 Hai thí nghiệm trong bài thực hành ( Bài 7, SGK sinh học 11, cơ bản) 
được chia tách vào hai chủ đề, các thí nghiệm đó được giáo viên hướng dẫn làm 
trước ở nhà để tạo học liệu cho quá trình học bài mới, phát hiện ra kiến thức mới 
chứ không phải để củng cố kiến thức đã học
2. NỘI DUNG CỦA SÁNG KIẾN
 2.1. Thực trạng tình hình về vấn đề
 Trong chương trình sinh học lớp 11 ban cơ bản, quá trình trao đổi nước và 
khoáng ở thực vật được trình bày trong 7 bài, bao gồm:
 Bài 1: Sự hấp thụ nước và muối khoáng ở rễ 
 Bài 2: Vận chuyển các chất trong cây
 Bài 3: Thoát hơi nước
 Bài 4: Vai trò của các nguyên tố khoáng 
 Bài 5: Dinh dưỡng ni tơ ở thực vật
 3 với bộ môn sinh học thì phương tiện trực quan nhất, sinh động nhất, hấp dẫn 
nhất chính là các thí nghiệm, các mẫu vật thật. Nhưng trên thực tế, đa số giáo 
viên còn rất ít sử dụng các thí nghiệm và mẫu vật thật trong giảng dạy mà 
thường là sử dụng các hình ảnh, video, các thí nghiệm ảo có sẵn trên mạng 
internet, mặc dù những phương tiện đó có những hiệu quả nhất định nhưng sẽ 
không hình thành được kĩ năng làm thí nghiệm sinh học cho học sinh.
 2.2. Các giải pháp đã thực hiện để giải quyết vấn đề
 2.2.1. Lựa chọn và sắp xếp lại nội dung bài 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 trong 
SGK sinh học 11 cơ bản theo chủ đề
 Chủ đề Số tiết Nội dung
 1. Quá trình trao đổi nước
 1.1. Sự hấp thụ nước ở rễ.
 1.2. Vận chuyển nước ở thân.
Trao đổi nước ở thực 
 3 1.3. Thoát hơi nước ở lá.
 vật
 2. Vai trò của nước đối với thực vật
 3. Tưới tiêu hợp lí cho cây trồng.
 1. Thí nghiệm về vai trò của phân bón
 2. Vai trò của các nguyên tố khoáng
 3. Cơ chế hấp thụ khoáng
 4. Dinh dưỡng nitơ ở thực vật
 Trao đổi khoáng ở 5. Mối quan hệ giữa trao đổi nước –trao 
 3
 thực vật đổi khoáng và con đường vận chuyển các 
 chất hữu cơ trong cây
 6. Nguồn cung cấp khoáng cho cây và bón 
 phân hợp lí.
 5 + Cho 30 hạt thóc đã nảy mầm vào trong 
 cốc thủy tinh dung tích 500ml.
 Thí nghiệm 3: 
 + Đổ vào cốc một lớp nước mỏng vừa 
 Hiện tượng ứ giọt
 ngập hạt mầm.
 + Đậy cốc thủy tinh bằng một tấm giấy
 lọc, để ở chỗ râm mát, kín gió từ 3-5 ngày.
 + Mỗi nhóm học sinh chuẩn bị 1 chậu 
 trong có trồng 1 cây non( cà chua, đu 
 đủ...)
 + Dùng dao sắc cắt ngang thân gần sát mặt 
 Thí nghiệm 4: đất( 5 -10cm).
Hiện tượng gỉ nhựa + Quan sát hiện tượng xảy ra ở vết cắt sau 
 5 phút.
 + Ghi chép lại hiện tượng quan sát được và 
 giải thích.
 + Dùng 2 miếng giấy lọc tẩm côban clorua 
 đã sấy khô (có màu xanh da trời) đăt đối 
 xứng nhau qua 2 mặt lá.
 + Tiếp theo, dùng cặp gỗ hoặc cặp nhựa 
 kẹp ép 2 bản kính vào 2 miếng giấy này ở 
Thí nghiệm 5: Thí cả 2 mặt của lá tạo thành hệ thống kín.
 nghiệm về thoát + Bấm đồng hồ bấm giây để so sánh thời 
 hơi nước gian giấy chuyển từ màu xanh da trời sang 
 màu hồng và diện tích giấy có màu hồng ở 
 mặt trên và mặt dưới của lá trong cùng một 
 thời gian.
 + Sau đó ghi kết quả vào bảng và nhận xét
 kết quả.
 7 CHỦ ĐỀ: TRAO ĐỔI NƯỚC Ở THỰC VẬT
* Nội dung của chủ đề gồm nội dung của các bài 1, 2, 3, 7 SGK Sinh học 11.
1. Quá trình trao đổi nước
 1.1. Sự hấp thụ nước ở rễ.
 1.2. Vận chuyển nước ở thân.
 1.3. Thoát hơi nước ở lá.
2. Vai trò của nước đối với thực vật
3. Tưới tiêu hợp lí cho cây trồng.
* Thời lượng: 3 tiết, cụ thể
 Tiết Nội dung
 Hoạt động khởi động và nội dung 1,2 trong hoạt động hình thành kiến
 1
 thức
 2 Thoát hơi nước ở lá
 Các nội dung còn lại trong hoạt động hình thành kiến thức.
 3
 Hoạt động luyện tập, hoạt động vận dụng tìm tòi mở rộng
* Mục tiêu
- Trình bày được con đường, cơ chế hấp thụ nước ở rễ, vận chuyển nước ở thân 
và thoát hơi nước ở lá.
- Quan sát, phân tích, tiến hành và giải thích được một số thí nghiệm chứng 
minh thực vật hấp thụ nước, vận chuyển và thoát hơi nước.
- Giải thích được cơ sở khoa học của việc tưới tiêu hợp lí, cải tạo đất cho cây 
trồng, đề xuất các biện pháp kĩ thuật nâng cao hiệu quả hấp thụ nước cho cây 
trồng.
- Rèn kĩ năng làm thí nghiệm.
- Tự thiết kế thí nghiệm chứng minh vai trò của nước đối với thực vật.
*Thiết bị dạy học và học liệu
- Hình ảnh và video minh họa về trao đổi nước ở thực vật .
- Thí nghiệm 1: 1 cốc nước sạch có giỏ một ít dầu thực vật( cốc đối chứng); một 
cốc nước sạch có mực nước bằng với mực nước của chậu đối chứng, căms 5 cây
 9 Bước 4: Dùng túi ni lon trắng phủ toàn bộ cây và cốc thí nghiệm, buộc cố định 
miệng túi nilon vào thành cốc. Đặt cả hai cốc vào nơi râm mát từ 8-12giờ.
 11 Giáo viên yêu cầu học sinh quan sát hình 2, trả lời các câu hỏi sau bằng cách 
thảo luận cặp đôi trong thời gian 2 phút, sau hai phút sẽ chuyển sang thảo luận 
nhóm lớn trong thời gian 3phút.
- Rễ cây trên cạn hấp thụ nước chủ yếu qua bộ phận nào?
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
- Nước xâm nhập từ đất vào rễ nhờ cơ chế nào?
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
- Nguyên nhân nào làm cho dịch của tế bào biểu bì rễ( lông hút) ưu trương hơn 
so với dung dịch đất?
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
- Kể tên và phân biệt các con đường vận chuyển nước từ đất vào trung trụ của 
rễ.
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Sau thời gian thảo luận, giáo viên mời đại diện một nhóm trả lời, các nhóm khác 
nhận xét, bổ sung.
Giáo viên chốt kiến thức
TIẾT 2
Hoạt động 2: Tìm hiểu quá trình vận chuyển nước trong thân 
Giáo viên yêu cầu học sinh làm 4 thí nghiệm sau:
*Thí nghiệm 2: Hiện tượng hoa hồng trắng đổi màu do nước trong bình có màu 
xanh.
- Giáo viên hướng dẫn cách tiến hành thí nghiệm:
 + Mỗi nhóm chuẩn bị 2 cành hoa màu trắng( hoa loa kèn, hoa hồng, hoa 
cúc...) và 2 cốc nước trong đó 1 cốc nước lã không màu, 1 cốc nước có pha xanh 
metylen.
 + Cắt cả hai cành hoa ở vị trí cách cuống hoa khoảng 15-20 cm.
 13 GV: Vậy thí nghiệm trên chứng minh điều gì?
*Thí nghiệm 3: Hiện tượng ứ giọt
- Cách tiến hành:
+ Cho 30 hạt thóc đã nảy mầm vào trong cốc thủy tinh dung tích 500ml.
+ Đổ vào cốc một lớp nước mỏng vừa ngập hạt mầm.
+ Đậy cốc thủy tinh bằng một tấm giấy lọc, để ở chỗ râm mát, kín gió từ 3-5 
ngày.
-Yêu cầu:
+ Mỗi nhóm làm 1 thí nghiệm
+ Làm thí nghiệm ở nhà, mang mẫu vật đến lớp trước giờ học một ngày để hiện 
tượng thí nghiệm không bị mất đi khi di chuyển.
- Đến giờ học: Giáo viên yêu cầu học sinh quan sát hiện tượng và giải thích.
* Thí nghiệm 4: Hiện tượng rỉ nhựa khi cây bị cắt ngang
+ Mỗi nhóm học sinh chuẩn bị 1 chậu trong có trồng 1 cây non( cà chua, đu 
đủ...)
+ Dùng dao sắc cắt ngang thân gần sát mặt đất( 5 -10cm).
+ Quan sát hiện tượng xảy ra ở vết cắt sau 5 phút.
+ Ghi chép lại hiện tượng quan sát được và giải thích.
 15